In de achtste eeuw voor Christus zag de profeet Jesaja de chaos ontstaan: “Het volk zal elkaar in het nauw drijven, man tegen man, en eenieder tegen zijn naaste; jongens zullen de ouderen aanvallen, de geminachte de geëerde.” (Jesaja 3,5) Hoe bestaat het?! Wat moet er gebeuren om een situatie te komen waarin knapen ouderen aanvallen? Oeroude culturen zien de ouderen als de schatkamers van wijsheid en een lang leven als een grote zegen van de goden.
Frits de Lange noemt zich oudere-in-opleiding. De hoogleraar ethiek analyseerde in een artikel in dagblad Trouw scherpzinnig dat er tegenwoordig twee dominante verhalen over de ouderdom zijn: het ideaal van de eindeloos volwassene en dat van de ouderdom als verval. “Beide verhalen lijken het tegendeel van elkaar, maar het verhaal van succesvol aging en het deficit-model houden elkaar als poppetjes in een weerhuisje in evenwicht.” (Trouw, 19) De enige manier om goed oud te worden is eigenlijk niet oud te worden. De Lange heeft de moed een derde weg voor te stellen: de ouderdom aan te zien komen en het te omarmen: “Zonder te ontkennen dat er bij ouder worden sprake is van verlies, is er ook winst te behalen: je kunt wijzer worden, en daar word je beter en meer mens van. Daar profiteren mogelijk ook anderen van.” (Trouw, 19). Beschouw jezelf als oudere-in-opleiding tot een Wijs Mens.
Het helpt als je iets snapt van wat er met het seniorenbrein gebeurt na je vijftigste. Hersenonderzoeker André Aleman schreef daarover een goed leesboek. Hij vat de stand van zaken samen van het onderzoek op dit gebied. Ook hij weet de verschillende kanten van veroudering aan te wijzen: je boet in op het punt van snelheid, maar je wint op andere terreinen: “Veel functies, zoals taalvaardigheid, logisch redeneren, algemene kennis en ruimtelijke waarneming, verminderen niet noemenswaardig. En bij het oplossen van sommige problemen zijn ouderen zelfs beter dan jongeren. Ouderen kunnen een beroep doen op een grotere database aan kennis en ervaring en kunnen complexe beslissingen op een intuïtieve wijze nemen.” (164)
Wijsheid dus, maar wat is wijsheid? Verschillende antwoorden zijn mogelijk. “Het begin van wijsheid is ontzag voor de HEER,” staat er in de bundel Spreuken van het oude Israël. (1,7) Aleman geeft een seculier wetenschappelijke beschrijving. (147-165) “Dit is een belangrijk element van wijsheid: op basis van kennis uit het verleden en het in acht nemen van verschillende zienswijzen, inzichten naar voren brengen die iets positiefs kunnen betekenen voor de langere termijn.” (148) en: “… wijsheid is het hebben van inzicht in een complexe situatie waardoor optimaal gedrag bevorderd wordt dat zoveel mogelijk betrokkenen tevreden stemt en ieders welzijn op het oog heeft.” (150) Hij wijst dus op het nut voor het algemeen. Het verlies van denksnelheid wordt een voordeel als het omgezet wordt in gebrek aan haast. Omdat je minder impulsief bent, kunt je beter de consequenties van de actie doorrekenen voor anderen dan alleen voor jezelf of je eigen groep. Aleman leert je het verschil tussen formeel en postformeel denken. Als je formeel hebt leren denken, dan kun je logisch redeneren en abstracte problemen oplossen. “Postformeel denken betreft complexe alledaagse problemen waarbij er meerdere oplossingen mogelijk zijn. Er is meer onzekerheid, meer flexibiliteit.” (154)
Wat heb je nodig om naar deze wijsheid toe te groeien? Ik denk vooral aan een leven lang empathie leren en feedback aanvaarden. Oefenen in het bekijken van een kwestie door de ogen van een ander. Alles uitvragen en doorvragen, samenvatten bij het luisteren. Omdat je vreemd bent voor elkaar. Niemand kent de ander compleet. Je kent jezelf niet eens. Denk maar aan de momenten waarop je van jezelf staat te kijken. Er is er één die je nu al tot op het bot doorgrondt: je Schepper. Hij zal ervoor zorgen dat je straks volledig kent. (1 Korinte 13,12) Voordat het zover is, is de belangeloze dialoog de beste manier om de ander te leren kennen. Het is de ultieme erkenning dat de wereld op verschillende manier bekeken kan worden. Plus de erkenning dat jij het misschien wel niet bij het rechte eind hebt. Empathie en openstaan voor kritiek levert zoveel levenservaring op dat je bij het ouder worden meer oog kan krijgen voor het algemeen belang. Waar dat de ruimte krijgt, verliest de chaos haar kansen.
Naar aanleiding van: André Aleman, Het Seniorenbrein: De ontwikkeling van onze hersenen na ons vijftigste.15 [z.p.] Olympus, 2019
Frits de Lange, “Ik ben oudere-in-opleiding.” In: Trouw, Letter & Geest, 5 oktober 2019, 16-19
